نسل های گذشته توانسته اند در حد نیاز خود از این فاکتورهای پشتیبان و مددکار در حد رفع نیاز استفاده نمایند و بعضا استمرار و بقای نسل ها به این عوامل وابستگی شدید داشته است.
هرچند که ما وارث بهره برداری بی رویه، غیر علمی، بیش از حد نیاکان خود هستیم به نحوی که گونه های گیاهی و جانوری بسیاری را از دست دادهایم.
طبیعت همواره زیربنای حیات بوده است و لزوم توجه به حفظ توازن آن روز به روز نمود بیشتری می یابد.
یکی از مهمترین محسنات طبیعی یک منبع غذایی یا انرژی تجدید پذیر بودن آن است. تجدید پذیری سبب ارزشمند بودن یک پدیده طبیعی می گردد.
امروز اقتصاد متکی بر نفت و حتی کانی ها و معدن در بسیاری از کشورها بعلت تهدید اتمام این منابع در هاله ای از ابهام است. جنگل و مراتع و کشاورزی از منابع تجدید پذیر محسوب می گردند. هرچند اشتباهات و زیاده روی انسان در سایر حوزه ها که منجر به تغییر اقلیم شده است این منابع را نیز تهدید می نماید.
«حضور درختان و درختچه ها و سایر گیاهان و جانوران کوچک و بزرگ در رویشگاه معین به هیچ وجه تصادفی نیست و عواملی همچون اقلیم، سنگ مادری، فیزیوگرافی،خاک و مجموعه شرایط طبیعی باعث استقرار یک واحد گیاهی می شوند (مهدی حیدری و همکاران ۱۳۹۴)».
به دلیل همین عدم حضور تصادفی، استان کرمانشاه و نواحی کوهستانی غرب و شمال غربی آن از گیلان غرب تا ارتفاعات اورامانات پوشیده از درختانی است که هر کدام به نوبه خود اهمیت اکولوژیک و اقتصادی خاصی دارند. یکی از این درختان ارزشمند با پراکندگی ۴/۲ میلیون هکتاری در کشور (طهماسبی، م ۱۳۷۹. ) و حدود ۲۰۰هزار هکتاری در استان کرمانشاه ، درخت «بنه» است.
درختی که توانسته است با شیره جان خود و میوه نیلگون خویش در گام اول به خام فروشی بخشی از هزینه های مردمانش را تامین و در زیبا ساختن محیط و حفظ خاک و تراوش چشمه ها و پاکیزگی هوا نقش مهمی ایفا نماید.
درختی مقاوم در برابر شرایط آب و هوایی که سرمای زمستان و گرمای تابستان را تاب آورده است.
مقدار تولید محصولات این درخت در استانها و شهرستانهای مختلف کشور متفاوت است. سقز یا همان شیره درخت بنه با نرخ حدود ۱۲ دلار به ازای هر کیلوگرم و میوه آن با نرخ ۱ دلاری هر کیلوگرم آن هم بصورت خام می تواند یاریگر اقتصاد کشور و استان باشد.
گرچه با توجه به ظرفیت واقعی آمارهای اعلامی راضی کننده نیست، ولی می توان با یک برنامه ریزی مناسب نسلهای آینده را از وجود این نعمت بیش از بیش منتفع ساخت.
• آقای ماشاالله کولانی رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه در مصاحبه با ایرنا اعلام نموده است که «در سال ۹۷، ۴۵ تن سقز در استان به دست آمد که ۵۰ درصد آن در داخل کشور مصرف و ۵۰ درصد دیگر به کشورهای اروپایی و حاشیه خلیج فارس صادر شد.
• رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری گیلانغرب هم بیان نموده است که در سال ۹۹ برای نخستین بار ۱۷تن سقز از درختان بنه جنگلهای این شهرستان به ارزش پنج میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان برداشت شد. (خبرگزاری جمهوری اسلامی ۲۵ شهریور ۹۹).
• مهندس غالبی رییس وقت اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان پاوه در گفتگو با خبر نگار پیام طبیعت اظهار داشته : با توجه به اینکه بسیاری از مردم فهیم اورامانات تنها بهره برداران سنتی درختان (بنه یا ون)هستند و در مواردی معیشت خود را نیز از همین راه تامین می نمایند با کسب موافقت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه بهره برداری از این درختان سطح شهرستان به منظور استحصال شیره خام سقز به بهره برداران عرفی واگذار خواهد شد .
وی اضافه کرد : در چهل سامانه حوزه استحفاظی شهرستان پاوه بالغ بر ۳۶۰۰ کیلوگرم شیره خام سقز به ارزش ۳۲میلیارد و چهار صد میلیون ریال برداشت می شود که علاوه بر ارزش محصول یاد شده، اشتغالی برابر با ۲۵۰۰ نفر را نیز برای بهره بردارن در سطح استان به همراه خواهد داشت .
• وی همچنین در گفتگو با تابناک اعلام نموده است : « حاصل این تلاش (مردم شهرستان پاوه) ۱۷تن پسته وحشی میوه درخت بنه که صمغ آن سقز است جمع آوری و صادر شد.غالبی تصریح کرد: ارزش این میزان در بازار داخلی معادل۸۵۰میلیون ریال است
• به نقل از خبرگزاری – ایرنا – امسال ۹۲۳ کیلوگرم شیره درخت ون (سقز) از درختان بنه در جنگل های زاگرس در سرو آباد برداشت شده است.
• و همچنین در پژوهش حسن جهانبازی گوجانی ۱۳۸۵ آمده است که : «به طور متوسط میانگین تولید بذر رسیده در طبقات قطری مختلف در جنگلهای استان چهارمحال و بختیاری۶۶۹۲۳۹۹کیلوگرم برآورد می گردد و در مجموع در یک دوره تولید بذر مقدار۷۲۰۶۶۳۰ کیلوگرم بذر بنه رسیده از جنگلهای استان قابل استحصال و بهره برداری است.
مشاهده می شود این سرمایه تجدید پذیر که بی نیاز از آبیاری و با استعداد رویش در اکثر شرایط آب و هوایی و خاک سلسله جبال زاگرس و منطقه تا ارتفاع ۱۶۰۰ متری، در سایه استفاده نادرست و بی توجهی مدیران و بهره برداران موروثی خود می رود که رخت از دامن طبیعت ما برگیرد و به خاطره ها سپرده شود.
جالب است بدانیم که علاوه بر شیره درخت « بنیشت» و مصارف متعدد خوراکی و صنعتی آن، پتانسیل تولید روغن از قسقوان یا میوه درخت بنه حداقل ۳۰ درصد و حداکثر تا حدودد ۶۰ درصد است و از آن «هفت نوع اسید چرب غیر اشباع و ۴ نوع اسید اشباع(حسن جهانباز گوچانی و همکاران، ۱۳۹۴)»، گرفته می شود.
در کنار بهره برداری مداوم از ظرفیت موجود، نگران کننده آن است که در پژوهش لقمان قهرمانی و همکاران، دانشگاه کردستان(۱۳۹۴) که در حوزه شهرستان جوانرود صورت گرفته، عنوان شده است که « منحنی پراکنش تعداد درختان بنه در طبقات قطر یقه، بیانگر بالا بودن فراوانی پایه های متعلق به طبقات قطری ۶۰-۲۰سانتیمتر، نبود درختان در طبقات قطری کمتر از ۲۰ سانتیمتر و فراوانی بسیار کم درختان بنه با قطر بیش از ۶۰ سانتی متر بود.
این نتایج که با دستاوردهای پور رضا و همکاران (۲۰۰۸) مطابقت داشت از یک طرف بر نبود زاد آوری درختان بنه (کمبود پایه های با قطر کمتر از ۲۰سانتیمتر) دلالت داشت که این موضوع بقای اینگونه با ارزش را تهدید میکند و از طرف دیگر بیانگر آن است که در توده های مورد بررسی، درختان بنه فرصت رسیدن به طبقات قطری بیش از ۶۰ سانتیمتر را نداشتند.
به زبان ساده نبود نهال این درخت مهم و سرمایه ای زنگ خطر را به صدا در آورده است.
علاوه بر این موضوع پراکنش زیاد در این گونه در هکتار و تعداد کم آنها نیز فشار بر آنها در هنگام سقزچینی و از بین رفتن آنها را تسریع می بخشد. شاید این نگرانی نیازمند تحقیقات علمی نباشد هر کسی که از کمترین نگرانی محیط زیستی برخوردار باشد با اولین قدم در جنگل این خطر را حس می کند.
خوشبختانه مطالعات متعددی در این خصوص صورت گرفته است که می بایست مورد استفاده مدیران قرار گیرد، این مطالعات راهکارهای برای احیای این گونه پیشنهاد نموده اند. استفاده از باورهای مردمی و گرایش آنان در حفظ و حراست از درختان بنه بعلت تقدس خاص آن و نقش آن در درآمد زایی پیشنهاد بایزید یوسفی(۱۳۷۶) است.
لقمان قهرمانی و همکاران، دانشگاه کردستان(۱۳۹۴) می نویسند که : «در خاتمه باید عنوان کرد که اگر چه برداشت سقز یک منبع مهم معیشتی برای ساکنان محلی در زاگرس شمالی است؛ ولی با استناد به نتایج پژوهشهای مرور شده و یافته های این تحقیق، روش سنتی بهره برداری از نظر اکولوژیکی و اقتصادی ناکارآمد می باشد.
برای بهبود معیشت ساکنان محلی ضروری است روش علمی کارآمد از نظر اقتصادی و اکولوژیکی، جایگزین روش فعلی بهره برداری شود. علاوه بر روش غیر اصولی سقزگیری، نبود زاد آوری نیز بقایای این گونه با ارزش را تهدید می نماید.
پس تشویق مردم به کاشت بذر و نهال گونه های با ارزش اقتصادی بالا نظیر بنه و مراقبت و نگهداری از نهال ها و تضمین استقرار زاد آوری در سامانه های عرفی، باید به عنوان پیش شرط بهره برداری از جنگل باشد
حسن جهانبازی گوجانی و همکاران در مقاله بررسی مقدار روغن میوه بنه طبقات قطری مختلف در استان چهارمحال و بختیاری ۱۳۹۴ نتیجه می گیرد که، « در جائی که برای امرار معاش، جنگل نشینان مجبور به توسعه دیم زارها در زیر اشکوب جنگلها و حتی در مناطق بسیار پرشیب هستند و تداوم این فرآیند باعث فرسایش بیش از پیش خاک و کاهش منابع آب زیرزمینی به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی و همچنین کوبیدگی خاک در اثر چرای بیش از حد می شود، ایجاد یک فرصت مناسب اقتصادی برای حاشیه نشینان جنگل که وابستگی زیادی به این منابع دارند، کمک بسیار بزرگی برای ایجاد انگیزه لازم در حفظ، احیاء و توسعه منابع جنگلی زاگرس به شمار می آید.
اگر مردم درآمد به دست آمده از روغن کشی بنه را درک و احساس کنند، می توان با اجرای طرح های بهره برداری از روغن بنه با مدیریت و نظارت کار شناسان منابع طبیعی نسبت به استخراج روغن اقدام کرد.
این امر می تواند منجر به مشارکت مردم در حفاظت جنگل شود و نیاز به گماردن قرق بان برای حفاظت از جنگلها نخواهد بود و مردم علاوه بر حفاظت از منابع حریم خود، به توسعه آن برای نسل های بعدی و در نتیجه غنی سازی جنگلها با این گونه با ارزش خواهند پرداخت.
بنابراین چنانچه ذکر شد، امید است مردم و مسئولان محلی و استانی اهمیت و ارزش این گونه را درک و با یک اقدام جهادی و علمی برای احیای جنگلهای بنه و افزایش سهم درآمد خانوار از این منیع خدادادی در بلند مدت اقدام نمایند و در کوتاه مدت نسبت به حفظ درختان موجود، نگهداری مناسب و بهره برداری اصولی اهتمام ورزند.
قطع به یقین توسعه و احیای جنگل و کاشت گونه های گیاهی و خوراکی در معرض انقراض و از همه مهمتر فرآوری و جلوگیری از خام فروشی می تواند به کاهش بیکاری، افزایش معاش خانوار، توسعه اقتصادی استان و بهبود تنوع زیستی و افزایش کیفیت محیط زیست کمک شایانی نماید.
قطع به یقین درخت «بنه» پشتوانه مهمی برای دارایی های ما و حیات ما است.
استان کرمانشاه با مدیریت صحیح و علمی و با استعانت از امداد های الهی و مغزهای محقق می تواند در این حوزه همانند حوزه دام و کشاورزی نقش مهمی داشته باشد.
محمود رستمی تبار
دیدگاهتان را بنویسید